Jan Kray, kunstschilder te Hoorn 1730-1806

Tijdens het onderzoek naar het voorgeslacht van de drentse kunstschilder Hein Auke Kray stuitte ik op zijn betovergrootvader Jan Kray, geboren en getogen in Hoorn. Tot mijn verbazing kwam ik erachter dat hij een houthandelaar anex kunstschilder was. Prachtig om dit schildertalent na generaties weer terug te zien in Hein Kray, mede-oprichter van De Drentsche Schilders. Ook Heins dochter Toos schildert zeer verdienstelijk!

Maar wat weten we over die Jan Kray? Is er nog werk van hem bewaard gebleven? Aanvankelijk dacht ik van niet. Slechts een kort fragment over zijn leven staat opgetekend in de ‘Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst, sedert de helft der XVIII eeuw’ door Roeland van Eijnden en Adriaan van der Willigen (1817):

"JAN KRAAIJ, leerling van ANTHONIJ HENGSTENBURG te Hoorn werd aldaar geboren den 21 Maart 1730. Hij bestudeerde met ijver de Werken van HERMAN HENGSTENBURG, zoo dat hij dien voornamen meester somtijds al nabij kwam; doch volgens het gebruik van dien tijd, teekende hij veelal tegen donkere (achter)gronden, hetgeen aan zijn werk een somber aanzien gaf; hij bragt het echter al zeer ver voor een liefhebber: zijnde van beroep een Houtkooper. Zijn werkzame aard was niet genoegzaam om zijn zwaarmoedig humeur te verdrijven; eindelijk verviel hij in eene kwijnende ziekte. Nogtans bereikte hij den ouderdom van zes en zeventig jaren, zijnde den 1 April des jaars 1806 te Hoorn overleden. Hij liet eene weduwe na en drie kinderen. Zijne teekeningen, schetsen en studiën zijn meestal onder zijne bloedverwanten en eenige goede vrienden berustende gebleven."

De naam van Jan Gerritsz Kraij (en die van zijn kinderen) werd op diverse manieren geschreven: Kraaij, Kraay, Kray, Craij, Craaij, maar meestal Kraij. Hij werd dus op 21 maart 1730 geboren te Hoorn en werd er op 26 maart 1730 gereformeerd gedoopt. Zijn ouders waren Gerrit Craij en Jannetje Groot. Ze trouwden op 13 oktober 1726 te Hoorn, de plek waar ze beiden waren geboren. Jan had in ieder geval een oudere zus Elsje (1727), een broer Allard (1729-1754) en jongere zussen Stijntje (1731), Elsje (1733), Elsje (1735), Stijntje (1736), Elsje (1739-1803).

Van Stijntje (links) en van Allard (rechts) zijn mooie handschriften bewaard gebleven;
waarschijnlijk op de lagere school gemaakt, met mooie krullerige letters.
Die van Stijntje Kraij werd op 1 november 1737 gemaakt en die van Allard Kraij op 9 februari 1742.

Jan was houtkoper van beroep. Er waren diverse houtzagerijen in Hoorn, in molens gevestigd. De houtbewerking had vooral te maken met de scheepsbouw. Maar naast dat beroep begon Jan zich ook te ontwikkelen als kunstschilder. In Hoorn kwam hij in contact met ­Anthonij Hen(g)stenburgh, kunstschilder en zoon van de bekendere kunstschilder Herman Hen(g)stenburgh. Verschillende werken van vooral vader Henstenburgh zijn bewaard gebleven en enkele liggen in het British Museum in Engeland. Ook via de site van de rKD kun je schilderijen vinden van deze schilders.
Wat schilderden zij? Met name exotische taferelen en ook exotische bloemen en dieren. Vooral insecten. Het was in die tijd een hype om vreemde diersoorten te schilderen/tekenen. Hun kunstwerken lijken op plaatjes uit een biologieboek; ze vonden gretig aftrek. Vooral aquarel behoorde tot de techniek die vader en zoon Hengstenburgh – of Henstenburg – bezigden. En die techniek beoefende Jan Kraij ook.

Jan trouwde op 25 april 1784 te Hoorn met de eveneens aldaar geboren Anna Schellinger. Jan was 54 en Anna was nog 'maar' 35 jaar... Ze werd gedoopt op 15 mei 1749 te Hoorn en was de dochter van Evert Schellinger en Elisabeth Gildemeijer. Moeder Elisabeth overleed net het jaar voordat Jan en Anna trouwden. De volgende kinderen werden hen ­geschonken en te Hoorn gedoopt:

1. Gerrit Kraij gedoopt 01-04-1785
2. Elisabeth Kraij gedoopt 18-08-1786
3. Allard Kraij gedoopt 20-05-1788, begraven 20-05-1790
4. Evert Kraij gedoopt 16-04-1790
5. Jannetje Kraij gedoopt 06-05-1791, begraven 15-04-1792

Inderdaad zien we uit de bronnen dat, toen Jan overleed, zijn vrouw Anna met drie (van de vijf) kinderen achterbleef: Gerrit, Elisabeth en Evert (die latere apotheker in Groningen werd).

In het archief van Noord-Holland ligt nog wel een mooi geschreven handtekening van Jan.

Maar op de site van de rKD vinden we nog iets bijzonders. Er staat een schilderij dat tot 1976 werd toegeschreven aan Herman Hengstenburgh. Maar in mei 1976 stelde Sam Segal dat de handtekening van Hengstenburgh vals was en hoogstwaarschijnlijk moet worden toegeschreven aan onze Jan Kray. Wat is het voor een kunstwerk? Het is een tekening op perkament, gemaakt met penseel in kleur, gouache. De afmetingen zijn 403 x 313 mm. En zo ziet het eruit:

Tot slot zijn er nog enkele veilingkaartjes bewaard gebleven waarop een serie werken van Jan Kray worden omschreven: "tros druiven met een musch", "tros met blauwe druiven", "witte lelie", "paar abrikozen", "paar kweepeeren", "een appel en een peer", "een appel" "groot bloemstuk" en "groot fruitstuk, anno 1798", "groep van uitgelezen vruchten en bloemen op een marmer voetstuk" etc. Bij dat laatste kunstwerk werd aangetekend: "ongemeen uitvoerig, krachtig fris en natuurlijk".

Al met al toch nog aardig wat boven tafel gekregen over deze kunstschilder die ruim twee eeuwen geleden overleed.